İnformasiya mədəniyyəti: şərhlər və yanaşmalar

Müasir dövrdə bir sıra tədqiqatçıların araşdırmalarında informasiya mədəniyyəti mövzusu aktual­lıq təşkil edir. İnformasiya mədə­niy­­yəti insanın ümumi mədəniyyətinin bir hissəsi olub, mədə­niy­yətin digər komponentlərinin formalaşmasına müəyyən dərəcədə təsir göstərir. İnformasiya mədəniyyəti insana istənilən növ informasiya ilə işləmək, həm gündəlik həyatında, həm də peşəkar fəaliyyətində bu informasiyadan səmərəli istifadə etmək imkanı yaradır. Elmi ədəbiyyatda informasiya mədəniyyəti ilə bağlı mütəxəssislərin müxtəlif şərhləri və yanaşmaları mövcuddur. Bəzi şərhçilərə görə infor­ma­­si­ya mədəniyyəti– insanın informa­si­ya­­nın qəbulu və mənimsənilməsi, yadda sax­la­nıl­ma­sı­, emalı, mühafizəsi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, təqdim edilməsi, infor­ma­si­ya­­dan istifa­də­ edərkən hüquqi və etik normalara əməl edilməsi, həmçinin zərərli informasiyadan qorunma üsul­ları ilə bağlı olan bilik və bacarıqlarıdır. 

İnformasiya mədəniyyəti geniş mənada etnik və milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsini, onların bəşəriyyətin ümumi təcrübəsində əlaqəsini təmin edən prinsiplər və mexanizmlər məcmusudur; sözün dar mənasında– nəzəri və praktiki məsələlərin həlli üçün informasiya ilə istinadın və onun istehlakçısına təqdim edilməsinin optimal yolları; istehsal, saxlama və məlumat ötürülməsinin texniki mühitinin təkmilləşdirilməsi mexanizmlərini; təlim sisteminin inkişafını, insanın informasiya vasitələrindən və məlumatlarından səmərəli istifadəyə hazırlanmasını əks etdirir[11].

Azərbay­can­ alimləri R.Əliquliyev və R.Mahmudova görə informasiya mədəniyyəti–informasiya təlaba­tını müəyyənləşdirərək lazımi informasiyanın axtarılıb tapılması, qəbulu, saxlan­­ması, emal olunması, təhlili, təqdim olunması üçün müasir informasiya texnologi­yaların­dan­ yüksək səviy­yə­də­ istifadə etmək bacarığı, eyni zamanda informasiya ilə işləyərkən onun tam­­lı­ğının, əlyetər­lili­yi­­nin təmin edilməsi, məxfiliyinin qorunması, hüquqi və etik normalara əməl olun­ma­sı­dır [1].

Ginman informasiya mədəniyyətinə “maddi resursların transformasiyası ilə yanaşı intellektual resursların çevrilməsinin də davam etdirildiyi mədəniyyət” kimi tərif vermişdir. “Bu transformasiya növü üçün ilkin resurslar müxtəlif növ bilik və informasiyalardır. Əldə edilən məhsul, maddi fəaliyyətin müsbət fəaliyyət göstərməsi və inkişafı üçün zəruri olan emal olunmuş intellektual məhsuldur” [3]. 

Adrian Kari və Karolayn Mur informasiya mədəniyyəti ilə bağlı tədqiqatlarda tez-tez istinad edilən müəlliflərdir. Onların "İnformasiya Mədəniyyətinin Qiymətləndirilməsi - Kəşfiy­yat­ Modeli" adlı məqaləsində informasiya mədəniyyəti– “əməliyyat və strateji uğurun əldə edil­mə­­sində məlumatın dəyərinin və faydasının tanındığı, məlumatın təşkilati qərarların qəbul edilməsinin əsasını təşkil etdiyi və informasiya texnologiyalarının effektiv informasiya sistemləri üçün bir vasitə kimi asanlıqla istifadə edildiyi bir mədəniyyət” kimi müəyyən edilir. Kari və Mur hesab edir ki, informasiya mədəniyyəti və təşkilat mədəniyyətinin sintezi bili­yə əsaslanan təşkilata çevrilmə prosesinin tərkib hissəsidir. Təşkilat əvvəlcə informasiya mə­də­­niy­yətinin mənimsənilməsi zərurətini dərk edir, sonra etikanı çatdırır və informasiya mədə­niy­­yətinin komponentlərini əks etdirmək üçün yenidən strukturlaşdırmaqla öhdəlik nümayiş etdirir. Pro­ses dinamikdir və informasiya mədəniyyətinin fəlsəfəsi və təcrübəsi normaya çevrilənə qədər da­vam edir. Bu mərhələdə informasiya mədəniyyəti artıq təşkilat mədəniyyətindən fərqlənmir və təş­kilat informasiyanın mövcudluğu və istifadəsinin gündəlik fəaliyyətə xas olduğu bir təşkilata çevrilmişdir. Kari və Mur informasiya mədəniyyətinin qiymətləndirilməsi üçün vacib olan altı elementi müəyyən edirlər:

• kommunikasiya axınları;

• təşkilatlararası tərəfdaşlıqlar;

• daxili mühit;

• informasiya sistemlərinin idarəedilməsi;

• informasiyanın idarə edilməsi

• proseslər və prosedurlar [7].

İnformasiya mədəniyyətinə dair skeptik və distopik yanaşmasında Bernard Stiegler böyük kor­pora­siyalar tərəfindən dəstəklənən hazırki informasiya mədəniyyətinin ictimai həyatı degene­ra­siya etdiyini və pozduğunu iddia edir. Böyük korporasiyalar cazibədar və mürəkkəb alqoritm­lər­dən istifadə edərək istehlakçılığı təşviq etməklə insan təcrübəsini yenidən müəyyənləşdirir. Stiegler informasiya texnologiyalarını həm müalicə, həm də zəhər kimi başa düşülə bilən yunan sözü olan farmakon kimi təsvir edir [9].

Alberto Acerbinin “Rəqəmsal əsrdə mədəni təkamül” kitabında onlayn məkanların insan mədəniyyətinə inteqrasiyası müzakirə edilir, burada o, informasiya inqilabı nəticəsində dəyişdirilmiş insan təcrübəsinin bir neçə ölçüsünü təsvir edir. Acerbi naməlum istifadəçilər arasında qarşılıqlı əlaqənin qeyri-şəffaflığını və müxtəlif hadisələrin varlıq duyğumuzu dəyişdirdiyini iddia edir [10]. 

Amerikalı pedaqoq Uilyam Mitçelə görə [5], internetin yayılması və süni intellektin yaranması insanların öz kimliyini necə dərk etməsinə təsir edib. Mitçel bildirir ki, insan və maşın arasındakı ayrılıq artıq keçərli deyil. Hərtərəfli virtual şəbəkələr praktiki olaraq bioloji səviyyədə insanla birləşərək, kosmosda səpələnmiş bir kiborq kimi özünü dərk etməyə aparır. Zamanın necə təsəvvür edildiyi baxımından, səmərəli texnologiyalarla birləşən hiperəlaqə çoxlu sayda fəaliyyətin ekspedisiyasına səbəb oldu. Məkan baxımından, dünyanın demək olar ki, hər yerindən işləyə, ünsiyyət qura, istehlak edə və bir çox başqa hərəkətlər edə bilərsiniz. İstər-istəməz, bu dəyişikliklər insanların öz aralarında, təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsini və öz mənlik anlayışlarını necə tanıdıqlarını yenidən formalaşdırdı. Kiberməkanın çoxsaylı keyfiyyətləri arasında o, müəyyən dərəcədə gözlənilməzliyi ehtiva edir. Məsələn, süni intellekt yeni fəaliyyət üsullarını şərtləndirir və nəticədə insanların təcrübəsini yenidən formalaşdırır.

Hindle informasiya mədəniyyətini altı elementin təşkil etdiyini irəli sürür:

• üfüqi və şaquli olan informasiya axınları;

• fərdlərin öz işlərini görmək üçün lazım olan məlumatlara çıxışı var;

• qərarlar məlumatlı mülahizələrə əsaslanır;

• hər kəs informasiya idarəçiliyinə öz rolunun bir hissəsi kimi baxır;

• effektiv iş əlaqələri qurmaq üçün məlumat mübadiləsi; 

• İT biznes nəticələrinə nail olmaq üçün bir vasitə kimi qəbul edilir.

Marçand informasiya mədəniyyətinin dörd növünü müəyyən etmişdir:

• funksional mədəniyyət: menecerlər məlumatdan başqaları üzərində təsir və ya güc tətbiq etmək vasitəsi kimi istifadə edirlər;

• mədəniyyətin paylaşılması: menecerlər və işəgötürənlər öz fəaliyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün məlumatdan istifadə etmək üçün bir-birlərinə etibar edirlər;

• sorğu mədəniyyəti: menecerlər və işçilər gələcəyi daha yaxşı başa düşmək və gələcək tendensiyalar/istiqamətlərə uyğunlaşmaq üçün etdiklərini dəyişdirmək yolları üçün məlumat axtarırlar;

• kəşf mədəniyyəti: menecerlər və işçilər böhran və köklü dəyişikliklərlə bağlı yeni anlayışlara açıqdırlar və rəqabətdə fasilələr yaratmaq yollarını axtarırlar.

Davenport informasiya mədəniyyətinin aşağıdakı növlərini fərqləndirir:

• açıq və ya qapalı;

• fakt yönümlü və ya şayiə və intuisiyaya əsaslanan;

• daxili və ya xaricə yönəlmiş;

• nəzarət etmək və ya səlahiyyət vermək; 

• informasiya kanalları və ya media üçün üstünlüklərin olması.

Gillian Oliver Avstraliya, Honq-Konq və Almaniyada distant təhsil müəssisələrində informasiya mədəniyyəti ilə bağlı araşdırmasında, informasiyaya verilən dəyərlərin və ona münasibətin “informasiya mədəniyyəti”nin göstəriciləri olduğunu, və bu dəyərlərin təşkilat mədəniyyətinin müxtəlif təbəqələrində– milli, peşə, korporativ mədəniyyət daxilində qarşılıqlı təsirlər nəticəsində formalaşacağını iddia edirdi. Gillian Oliver hesab edirdi ki, informasiya mədəniyyəti müxtəlif səviyyələrdə baş verən təsirlərlə formalaşır–  bəziləri digərlərinə nisbətən dəyişməyə daha açıqdır. O, aşağıdakı səviy­yə­lə­ri təklif edirdi:

Birinci səviyyə: təşkilatın informasiya mədəniyyətinin əsas və ya təməl təbəqəsi

• məlumata sübut kimi hörmət– hesabatlılıq məqsədi ilə məlumatın idarəedilməsi ehtiyacının tanınması və dərk edilməsi;

• informasiyaya bilik kimi hörmət– bilik və məlumatlılığın artırılması məqsədilə müəyyən məlumatların idarə edilməsi ehtiyacının tanınması və dərk edilməsi;

• məlumatı paylaşmağa hazır olma– təşkilat daxilində məlumat mübadiləsinin norma kimi qəbul edildiyi detallılıq səviyyəsi;

• məlumata güvən– bu məlumat üçün üstünlük verilən əsas mənbələrin, məsələn, fərdlərin və ya mətn resurslarının nəzərdən keçirilməsinə diqqət yetirəcək;

• dil tələbləri– istifadə olunan xüsusi simvollar ilə bağlı hər hansı məhdudiyyətlər, həmçinin məlumatın çoxdilli versiyaları üçün tələb olunur;

• regional texnoloji infrastruktur– xaricdə mövcud olan texnoloji infrastruktur təşkilat daxilində informasiya mədəniyyətinin ölçülərinə ciddi təsir edən amil olacaqdır.

İkinci səviyyə: iş yerində əldə edilə və ya genişləndirilə bilən məlumatların idarə edilməsi ilə bağlı işçilərin bacarıqları, bilikləri və təcrübəsi

• informasiya və kompüter savadlılığı da daxil olmaqla, informasiya ilə bağlı səlahiyyətlər;

• informasiya ilə bağlı ekoloji (ictimai və təşkilati) tələblər barədə məlumatlılıq.

Üçüncü Səviyyə: 

• mövcud olan informasiya idarəçiliyi modeli (informasiya arxitekturası);

• məlumatı idarə etmək üçün yaradılmış təşkilati sistemlərə etibar etmək.

İnformasiya mədəniyyətinin formalaşmasında informasiyalaşma prosesinin mühüm rolu vardır. İnformasiyalaşma informasiyanın toplanmasının, işlənməsinin, axtarılmasının və yayıl­ma­­­­sının mütəşəkkil, sosial-iqtisadi işlənməsinin və həyata keçirilməsi şəraitinin yaradılması prose­sidir. İnformasiyalaşma prosesinin cəmiyyətdə prioritet yerlərdən birini tutmasına səbəb infor­masiya təlabatlarının artması, istehsalı və sosial idarəetmə sistemini informasiya ilə təmin et­məklə yanaşı, həm də onun ictimai inkişafında mühüm rol oynaması ilə bağlıdır. İnformasiyalaşmanın başlıca vəzifəsi informasiya təlabatının ödənilməsi və vətəndaş­la­rın­, dövlət hakimiyyəti orqanlarının, ictimai birliklərin hüquqlarını təmin etməkdir. Məqsəd isə zəruri infra­struk­­tur yaramaqdır, çünki bunsuz heç bir səviyyədə və miqyasda mədəni, siyasi, iqtisadi sistemlərin fəaliyyəti mümkün deyildir. Burada söhbət, mədəni tərəqqi haqqında ənənəvi nəzəriyyələrdə informasiyanın rolunun dərk olunmasından gedir.

İnformasiya mədəniyyətinin formalaşmasının ilkin şərti kimi informasiya təlabatı gö­tü­rü­lür.­ İnformasiyaya olan təlabat istehlakçı ilə informasiya sistemlərinin kompleks şəbəkə­lə­ri­­nin yara­dıl­masını labüd edir. Hər bir fəaliyyət forması kimi, informasiya fəaliyyəti informasiya resurslarından yaradıcı və peşəkar istifadə tələb edir[2]. İnformasiya resursları deyilərkən, bir qayda olaraq, sosial əhəmiyyət kəsb edən və ictimai-siyasi praktikada istifadə olunan informasiya materiallarının, informasiya sənədlərinin, informasiya massivlərinin məcmusu başa düşülür. İnformasiya sistemlərində formal, yəni hüquqi mənada ayrıca sənədlər, yaxud sənədlər məcmusu informasiya resurslarıdır. Bütövlükdə informasiya resursları əmlakın tərkib elementi kimi vətəndaşların, dövlət hakimiyyəti orqanlarının, yerli idarəetmə strukturlarının, təşkilatların, müəssisə və ictimai birliklərin mükiyyətində yerləşə bilər. İnformasiya resursları mülkiyyəti hüquqi və resursların sahibləri arasında münasibətlər mülki qanunvericiliklə tənzimlənir. İnformasiya resursları özündə informasiya və bilikləri, konkret sahənin linqivistik vasitələrlə təsviri, həmçinin informasiya və biliklər əldə etməyi təmin etmək üçün informasiya və bilikləri ehtiva edir. Hər bir informasiya resursundan o zaman effektiv istifadə olunur ki, ondan potensial istifadə edənlərə, istehlakçılara resursun mövcudluğu, məzmunu və əldə etmək qaydası haqqında məlumat çatdırılsın. İnformasiya resurslarının inkişafında mühüm perspektiv istiqamətlərdən biri onların formalaşması və istifadə olunması proseslərinin avtomatlaşdırılmasıdır. Bu prinsip milli resursların inkişafının mühüm sahəsidir. İnformasiya resurslarını qorumaq və ondan səmərəli istifadə xüsusi və spesifik fəaliyyət növüdür. İnformasiya mədəniyyəti məhz informasiya fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. İnformasiya fəaliyyəti– informasiyanın toplanması, işənməsi, mühafizə olunması, axtarılması və yayılması, informasiya resursunun formalaş­dırıl­ma­sı­ və əldə olunması zamanı həyata keçirilən proseslər və proseduraları nəzərdə tutur.

            Elmi ədəbiyyata baxış zamanı informasiya mədəniyyəti ilə bağlı müxtəlif mütəxəssislər tərəfindən şərhlər və yanaşmalar mövcud olsa da, bu mövzunun hərtərəfli araşdırılması aktual əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, yaşadığımız informasiya cəmiyyətinin reallıqları bunu tələb edir. Yazımızda mütəxəssislərin şərhləri və yanaşmaları əsasında informasiya mədəniyyətinin tərifi, informasya mədəniyyətinin elementləri, növləri, göstəriciləri, informasiya mədəniyyətinin formalaşması, informasiyalaşma, informasiya təlabatı, informasiya resursları və informasiya fəaliyyəti barədə yığcam məlumat verməyə çalışdıq. 

İsifadə olunmuş mənbə:

1. Əliquliyev R.M., Mahmudova R.Ş. İnformasiya mədəniyyəti mahiyyəti və formalaş­dı­rılması prob­lemləri və həlli yolları. Bakı Universitetinin xəbərləri №1, 2008, səh.137-145;

2. Кинелев В.Г. Образование и цивилизация // Информатика и образование, 1996.;

3. Ginman M. Information culture and business performance. IATUL Quarterly: A Journal of Library Management and Technology, 2(2), 93-106., 1988;

4. Davenport T.H. Saving IT's Soul: Human-Centered Information Management. Harvard Busi­ness­ Review, 72(2), 119-131., 1994;

5. Mitchell W.J.  E-topia: Urban Life, Jim—But Not as We Know It; MIT Press: Cambridge, MA, USA, 1999;

6. Marchand D., Kettinger W., and Rollins J.  Information orientation: The link to business performance. New York: Oxford University Press., 2001;

7. Curry A. And Moore C.  Assessing information culture: An exploratory model. International Journal of Information Management, 23 (2), 91-110. 2003;

8. Oliver G. Organizational Culture for Information Managers. Chandos Publishing., 2011;

9. Stiegler B.  The Age of Disruption: Technology and Madness in Computational Capitalism; Polity: Cambridge, UK, 2019;

10. Acerbi A. Cultural Evolution in the Digital Age; Oxford University Press: Oxford, UK, 2020;

11.Kravets V.A., Kuharenko V.N., "Issues of formation of information culture", http://www.ifap.ru/eng/projects/infolit.htmm

Aynurə Əsgərova,

ADPU-nun Heydər Əliyev

Mərkəzinin baş mütəxəssisi