Məmməd Araz poeziyasında Araz obrazı: milli tale rəmzi kimi

Ramiz QASIMOV
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
Azərbaycan ədəbiyyatının böyük simalarından olan Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu çox əhəmiyyətli yer tutur. Arazı özünün şairlik imzasına çevirən Xalq şairinin bədii irsində Araz adi mənasından çox milli tale və istiqlaliyyət mənası daşımaqdadır. 
Çox dəqiq müşahidədir ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Araz obrazı və mövzusu qırmızı xətlə keçir. Akademik İsa Həbibbəyli bu xüsusda yazır: "Böyük rus yazıçısı Mixail Şoloxov üçün Sakit Don, Xalq şairi Səməd Vurğun yaradıcılığında Kür qırağı, Qarayazı.., Şərqi Avropa yazıçılarına görə Mavi Dunay, rus ədəbiyyatının böyük bir nəslinin təsəvvüründə Volqa çayı hansı əhəmiyyətə malikdirsə, Məmməd Arazdan ötrü də Naxçıvan - Xan Araz həmin mənaları daşıyır. Məmməd Arazın yaradıcılığında Çadırdaş ətəyindən, Nursu bulağından başlanan poetik təəssüratlar, kövrək notlar xan Arazın tərənnümünün timsalında yüksək vətəndaşlıq mahiyyəti ilə zənginləşərək tamamlanır". 
M.Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu milli istiqlal və bütövlük ideyalarına xidmət edir, Arazla bağlı həsrət, nisgil özünəməxsus yer tutur.
Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlər sənətkarın xəyal gücü ilə bir göz qırpımında aşılır, ayrılıqlar, sərhədlər ortadan götürülür, məhəbbət nifrətə, ədalət zülmə, azadlıq əsarətə, birlik ayrılığa qələbə çalır. Şairin "Arazın nəğməsi", "Bu gecə yuxumda Arazı gördüm", "Araz üstə çinar gördüm", "Yenə Arazı gördüm", "Arazın işıqları", "Mən Araz şairiyəm" və başqa şeirləri, "Araz axır" poeması məhz bu mövzuya həsr olunub. Araz yarasını hələ gəncliyindən bütün ağrısı ilə qəlbində hiss edən şair bir müddət sonra özü haqda "Sən məqamı gələndə Araza bənd olansan" - yazacaq və özünün Araz şairi olmasını təsdiq edəcəkdi. Həmçinin, "Qələm gəldi əlimə, Araz gəlir dilimə" deyərkən də Araz mövzusunun yaradıcılığının sənət kredosuna çevrildiyini bəyan edəcəkdi. 
Məmməd Araz öz yaradıcılığında daha konkret, daha qətiyyətli şəkildə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi səbəbini göstərmiş və bu səbəbləri kəskin qınaq və tənqidə də məruz qoymuşdu. Bu baxımdan professor Y.Qarayev tərəfindən haqlı olaraq deyilən fikirdir ki, "Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına o, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın dərdini, ağrısını da gətirdi". Şair öz yaradıcılığında Araz mövzusunun mahiyyətinə, işlənmə məqsədinə, bədii məramına da izah gətirərək yazmışdı:
...Araz deyəndə mən,
Yalnız çay düşünmürəm.
O, tarixdir, baxıram...
Və yaxud:
Araz çay deyil yalnız
Araz neçə milyonluq
İnsanlardır, eldir o.
"Mən Arazın səsiyəm" deyən şair, Araz mövzusu ilə Azərbaycanın parçalanma tarixinə nəzər saldığı kimi, onun birləşəcəyi ümidlərini də bir ideya, ideal olaraq yaşatmağa nail oldu. O, həm də buna görə böyük vətəndaş-şairdir ki, Araza həsr olunan əsərlərində Azərbaycan sözünü işlətmədən belə, azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirməyə nail olub. 
Ölməz şairin yaradıcılığında Araz çox zaman fərqli şəkildə obrazlaşır: Araz özünün dərdli, həsrətli, bəlalara, ayrılıqlara salınmış taleyi, əzəmətli xarakterilə yer alır və dil açıb danışır, hətta bir lider kimi də əks olunur. Bu baxımdan Araz Məmməd Arazın yaradıcılığında həm Azərbaycandır, həm bir ölkənin, vətənin tarixi, taleyi, bir xalqın, millətin ayrılıq dərdi, həsrətidir, həm də bir vətəndaş-şairin nisgili, qəlb yarası, sənət mövzusudur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl haqlı olaraq yazır: "Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək əsərlərini onun vəsfinə yönəltmişlər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə ona Azərbaycanın birləşməsi önündəki problem, milli faciələrin baisi, səbəbkarı, buna görə qınaq yeri kimi də müraciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrurluq rəmzidir". 

Tənqidçi Vaqif Yusifli də çox doğru ifadə edib ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Təbriz bütün bir vətəni təmsil edərkən Araz da böyük amalın və idealın adı olaraq önə çəkilir. Bu mənada şairin nəzərində Araz özünü Azərbaycanın istiqlaliyyətinə həsr etmiş mübariz sərkərdələr olan Xətaidir, Səttarxandır, Pişəvəridir, Xiyabanidir, Heydər Əliyevdir, əslində. "Bu gecə yuxumda Arazı gördüm" şeirində Araz məhz bir lider kimi çıxış edir:
Bu gecə yuxumda Arazı gördüm...
Arazı bəxtindən çox razı gördüm.
Üstündən yol atdı: "Cəsarətlə keç!"
Dedi: ...Cəsarət üstümdə şahə qalxmasa,
Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd Araz azərbaycançılığın tərkib hissəsi olan bu mübarizə idealını "Araz axır" əsərində çox uğurla davam etdirib. Bu əsərində artıq şairin xəyali bir mübarizə savaşı, Təbriz uğrunda fədakar mübarizə naminə ideal öz əksini tapıb. Şair: "O axır, dağlar yarıb məcrasını tapacaq", - deyə bu elin öz birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizəyə ümidlərini ifadə etmişdir. Həm də maraqlıdır ki, bu əsər həm rəmzi obrazlar, həm də gerçəkçi ideyalar üzərində qurulub. Əsərdə şairin sevgilisi Ayrıgül obrazı, adından tutmuş bədii mahiyyətinə qədər, şairin yurd sevgisinin mərkəzində dayanan, bütöv vətənin tərkibindən qoparılmış Cənubi Azərbaycandır. Əsərin qəhrəmanı, şairin lirik məni sevgilisi Ayrıgülü dimdiyi qanlı qartalın - qanlı istilaçının caynağından xilas etmək üçün onun ardınca qaçır. Şair bu təsvirdə klassik aşiq-məşuq süjetinə oxşar bir şəkildə özünün vətən sevgisini obrazlı olaraq təqdim edir. Şair klassik əsərlərdəki başı dumanlı dağları, coşub-daşan çayları, divləri bu əsərdə müasir şəkildə təsbit edərək verir. Lakin bu əsərdə klassik düşmən obrazları olan divlərdən fərqli olaraq sərhəd keşiyi çəkən hissiz, duyğusuz, əmr qulu əsgər təqdim edilir. Şair sevgilisi Ayrıgülün ardınca qaçıb keçmək istədiyi vətənə yadelli düşmənləri qovmaq istəyən bir döyüşçü olaraq gedir, savaşda iştirak edir, döyüşür və düşmənləri qovan müzəffər bir ordunun əsgəri kimi təsvir olunur. Sonralar şair həmin yurda ev tikmək, yurd salmaq, ocaq yandırmaq üçün bir mühəndis olaraq yol alır. Əsərin sonunda isə sənətkar, rəmzi olaraq, "Yubanırsan, vətəndaş! Yatma, oyan, vətəndaş", - deyə bütöv Azərbaycan uğrunda azərbaycançılıq məfkurəsinin mübarizə şüarını səsləndirir. 
Məmməd Arazın şah mövzu kimi seçdiyi Araz motivi, milli ayrılıq dərdi, bütövlük nigaranlığı ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr etdiyi "Şəhriyar gəlmədi" şeirində də təsirli, qabarıq ifadə edilib. O, böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubiley tədbirinə dəvət almasına rəğmən, İran rejimi razılıq vermədiyi üçün gələ bilməyən Şəhriyarın həsrətinə böyük məzmun, ciddi məna qataraq duyğularını incəliklə ifadə edib. 
Yalan danışın, yalan!
Bütün qəzəblərə su səpən yalan,
Bütün əsəblərə mum təpən yalan.
Bir ölkə düzəldin: yalandan yalan!
Yazın, nə gözəldir: yalandan yalan!
Böyük şairini yola salır bax,
Havada yellənir min əl, min papaq,
Marallar qoşulub dartır qatarı.
Qardaşı qardaşa qonaq aparır.
Şəhriyar yollanır Azərbaycana,
Yol hanı, yol hanı Azərbaycana?!.   
Öz ölkəsinin paralanmış "o tay" hissəsinə yol arayan, yol axtaran bütövlük ideallı şair qadağaların hökm sürdüyü bir dönəmdə xəyalən, qəlbən hər zaman Arazla - Azərbaycanı ayıran, həm də birləşdirən bir simvolla söhbətləşib, həsb-hal edib. Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan nağılları və klassik irsində tez-tez rast gəlinən və çoxlarının bilmədiyi bir anlayışla Araz çayı ilə öz aralarındakı söhbətin dilinə "quş dili", "daş dili", "Araz dili", - deyə müraciət edirdi. Vaxtilə yazdığı ilk şeirlərdən olan "Arazın nəğməsi" adlı əsərində:
Nə qədər ağırmış dərdin, möhnətin,
Ağrıdır sinəmi acı xəyallar.
Araz, dilin olsa, sözün, söhbətin,
Min il yazılası bir dastan olar - 
- deyə Araza dil arzulayaraq onun həyat hekayəsindən, çarpış-vuruş dastanından bəhs etməyi düşünürdüsə, sonralar ərsəyə gətirdiyi "Arazüstü çinar gördüm", "Oxuyan Təbriz", "Bu gecə yuxumda Arazı gördüm", "Araz dili" və başqa əsərlərini ortaya qoyaraq bu əsərlərdə artıq "Araz dili"ndən bəhs açmışdı. Şairin "Araz dili" şeiri məhz bu ideyanı poetik vüsətlə ortaya qoyan ən sanballı və təsirli nümunələrdən biridir: 
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
Hansı dildə danışmışam? - 
Bilmirəm.
Quş dilində danışmışam? - 
Bilmirəm.
Daş dilində danışmışam? - 
Bilmirəm.
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
...Araz dili: ürək dili, göz dili,
Torpaq dili, hava dili, göy dili.
Mən neçə yol danışmışam Arazla.
Şeirdən də göründüyü kimi, şairin poetik kəşfi olan "Araz dili" həsrət dilidir, dərd, kədər dilidir, bir-birinə yetmək istəyən iki qardaşın nisgil dilidir. Onun söz açdığı "Araz dili" bir xalqın tarixi, taleyi, etnik-mədəni birliyi, həsrət-ayrılıq səbəbi, vüsal arzusu və qovuşmaq ümididir. 
Araz və Azərbaycan sevdalısı Xalq şairi Məmməd Araz bütün həyatı boyu vətənin birləşəcəyinə böyük ümid və inamla baxıb. Bu üzdən onun yaradıcılığında Araz kədəri, Araz dərdi qabarıq təzahür etsə də, gələcəyə inam, birliyə ümid də güclüdür. 1986-cı ildə qələmə aldığı "Böyüklər, uşaqlar..." adlı şeirində:
 
İnandım: hər uşaq bir od parçası!
İnandım: səngiməz bu od, bu ocaq!
Təbrizlə Naxçıvan arasındakı
Çəpəri yıxan da bunlar olacaq, - 
yazmaqla Məmməd Araz Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlərin bir gün mütləq ortadan götürüləcəyinə bəslədiyi sonsuz ümidləri ifadə etmişdi. 1992-ci ildə yazdığı "Sərhəd çəpərləri" şeirində isə bir müddət əvvəlki hadisələr sayəsində gerçəkliyə qovuşmağın astanasına gələn bütövləşmə, qovuşma olayına yer vermişdi.  
Ümidvarıq ki, bir gün Xalq şairinin bu ümid və inam dolu vətəndaşlıq, bütövlük himnlərini Arazın qovuşdurduğu vahid Azərbaycan bir ağızdan oxuyacaq!