Məleykə Abbaszadə süni intelektin yaxın gələcəkdəki xüsusi əhəmiyyətindən danışıb

 

Riyazi təfəkkür ixtisas seçimindən asılı olmayaraq bütün sahələrdə zəruridir. Beynimizin hər gün emal etməli olduğu nəhəng məlumat axınını təhlil etmək lazımdır. Riyazi təfəkkür olmadan həyatda uğur qazanmaq mümkün deyil. Bunu Minval.az-a eksklüziv müsahibəsində Azərbaycan Dövlət İmtahan Mərkəzinin Direktorlar Şurasının sədri Məleykə Abbaszadə deyib.

ANmedia.az həmin müsahibəni təqdim edir:

 

 - Məleykə xanım, səhv etmirəmsə, əvvəllər də dəfələrlə demisiniz ki, Azərbaycanda abituriyentlər arasında dəqiq elmlərin mənimsənilməsi və texniki ali məktəblərə qəbulla bağlı vəziyyət heç də ürəkaçan deyil. Sizcə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün nə etmək lazımdır?

Bu həyatda hər şey riyaziyyat üzərində qurulub. Mən həmişə imtahanların riyazi təfəkkürün yoxlanmasını müdafiə etmişəm. Hətta məni riyaziyyatçılar mafiyasının başçısı olmaqda ittiham etməyə çalışdıqları dövrü də keçdik (gülür). Hər bir insanın riyazi təfəkkürün inkişafı və riyaziyyatda elementar səriştələrə malik olmasının zəruriliyi ilə bağlı humanitar elmlərlə bağlı müzakirələrdə iştirak edəndə belə bir sual yarandı: “Filioloqa və ya tarixçiyə riyazi təfəkkür nəyə lazımdır? Əsas odur ki, öz sahəsində bilikdir. Etiraz etdim ki, riyazi təfəkkür olmasa, nə tarixçi, nə də filoloq yaxşı mütəxəssis ola bilməz, öz sahəsində baş verənlərdə səbəb-nəticə əlaqəsini belə başa düşə bilməz. O, sadəcə cızma-qara olacaq - müəyyən faktları bilən, lakin ümumi mənzərəni anlamayan, bu sahədə gedən proseslərin mahiyyətini dərk etməyən biri kimi formalaşacaq.

 

XIII əsrin böyük alimi, riyaziyyatçısı və astronomu Məhəmməd Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi – Nasiri” kitabından fikirlərini sitat gətirən bir şərqşünas mənimlə razılaşdı. Kitabda belə bir ifadə var "mürəkkəb cahillik" (mürəkkəb cəhalət). Və orada belə bir fenomenlə nə edəcəyini izah edir. Həqiqətən də hər zaman mürəkkəb cəhalət inkişafa və tərəqqiyə qarşı çıxır. Sadəcə olaraq, əvvəllər nadanı ailəsi, qonşuları eşidib itaət edirdisə (bəlkə də itaət etmirdisə), bizim dövrümüzdə o, öz fikirlərini sosial şəbəkələr vasitəsilə daha geniş miqyasda yayımlayır, öz haqlılığına inamı insanlara aşılayır. Eyni təhsilsiz və ya bəlkə də sadəcə təcrübəsiz insanlar, öz tərəfdarlarından ictimai rəy sözçüləri formalaşdırırlar. Böyük axtarış sistemlərinin istifadəsi indi insanlarda daha bir xüsusiyyəti - "bilik illüziyasını" inkişaf etdirdi. Biliklərimiz təkcə öyrənmək və yadda saxlamaq üzərində deyil, beynin səbəb-nəticə əlaqəsini qurmaq bacarığı, ümumiləşdirmə həmdə proqnozlaşdırma qabiliyyəti üzərində qurulur. Çox yaxında elə bir vaxt gələcək ki, belə insanlar süni intellektin özü tərəfindən idarə olunacaqlar. Eyni zamanda elə insanlar da olacaq ki, onlar özləri süni intellekt üçün yeni alqoritmlər yaradacaq və ondan gündəlik işlərini asanlaşdırmaq üçün istifadə edəcəklər. İnsanların həqiqətən düşünmələrini, inkişaf etmələrini və yeni texnologiyaların talelərin hakimi deyil, onların köməkçiləri olmasını təmin etməyin yolu nədir? Tusi bu haqda hələ 13-cü əsrdə yazmışdı! Gəlin ona qulaq asaq. 

 

Nəsirəddin Tusi: “Mürəkkəb nadanlığın dərmanı yazırdı. Bu nadanlığın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, nəfs elmdən xəbəri olmasa da, özünü həqiqətən alim və elmlə məşğul biri kimi iddia edə bilər. Heç bir pislik bundan daha təhlükəli və dəhşətli ola bilməz. Həkimlər bəzi ağır və uzunmüddətli xəstəlikləri müalicə edə bilmədiyi kimi,  bu xəstəliyi də müalicə edə bilmirlər. Bu əyri, inadkar xarakter səhvi başa düşmür, onu tanımır. Bu elə bir xəstəlikdir ki, sadəcə olaraq cəhalət ondan yüz dəfə yaxşıdır. Buna qarşı ən faydalı tədbir cəhalət sahibini həndəsə, hesab, cəbr və buna bənzər riyaziyyat elmlərini öyrənməyə məcbur etməkdir. Hər halda, bu üsulla şəfa və aydınlıq olacaq  və qısa müddətdə öz əqidəsinin yanlışlığını dərk edərək , “sadəcə cahillik” səviyyəsindən uzaqlaşaraq  bu yöndə  özünü təkmilləşdirməyə razılaşacaq.

Bu onun sitatıdır. Sosial şəbəkələrdə insan görünmək istədiyi şəxs kimi görünür, amma əslində kim olduğu kimi deyil. Bilik illüziyası isə çox mürəkkəb cəhalətdir. Bir sözlə, elementar riyazi təfəkkürə malik olmayanlar həmişə manipulyatorlar üçün asan şikar olacaqlar.

 

Sualınızın ikinci hissəsi: "Vəziyyəti necə yaxşılaşdırmaq olar?". 2013-cü ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda öz əksini tapıb. Mən Strategiyanın yalnız iki yarımbəndini verəcəyəm: məktəbdə dəqiq elmlərin öyrənilməsinə diqqətin artırılması, təkmil proqramlar üzrə istedadlı uşaqlarla işləmək, ən yaxşı xarici təhsil müəssisələrilə birlikdə yeni tədris proqramları tətbiq etməklə texniki universitetlərdə təhsil mühitinin yaxşılaşdırılması.

Artıq vəziyyət tədricən yaxşılaşmağa başlayıb. İxtisaslaşdırılmış lisey və dəqiq elmlərin dərindən tədris olunduğu məktəblərin sayı artıb. Bunun nəticəsidir ki, son illərdə biz şagirdlərimizin beynəlxalq olimpiadalarda heyranedici uğurlarının şahidi oluruq. Ən yaxşı xarici təhsil müəssisələrinin proqramları birgə mövcud universitetlərdə yeni ixtisaslar yaranıb. Əmək bazarında texniki sahələr üzrə mütəxəssislərin maaşları artıb. Belə mütəxəssislərə olan tələbat isə hələ də ödənilmir, bu isə o deməkdir ki, nəinki diplomla, hətta müvafiq bilik və səriştələrə malik olan məzunlar dərhal işə düzəlir. Dövlət texniki və texnoloji sahələrdə startapların inkişafına fəal dəstək verir. Bütün bunlar birlikdə daha istedadlı abituriyentlərin I - texniki qrupu seçməyə başlamasına təsir etdi. Keçən il isə riyaziyyat müəlliminin keçid balı son 30 ildə ilk dəfə hüquq fakültəsinin keçid balı ilə bərabər oldu.

 

-İnsanlarda tez-tez narazılıq olur ki, niyə humanitar fənlər üzrə tələbələrin balları yüksəkdir, amma texniki universitetlərə daxil olanlar üçün ballar aşağıdır?

 

- İki konsepsiya var: müsabiqəyə buraxılış şərtləri və konkret ixtisas üzrə keçid balı. Müsabiqəyə buraxılış şərti qəbul qaydalarında dərc olunduğu kimidir. Belə ki, yalnız bu balları toplamaqla siz ixtisas seçə bilərsiniz. Bu texniki ixtisaslarda tələbə olmaq üçün yerinə yetirilməli olan zəruri şərtdir. Demək olar ki, bütün qruplarda bu bal, bir neçəsi istisna olmaqla, 200 baldır, burada 150 bal toplamaq kifayətdir. Təbii ki, ixtisaslar qrupunda xüsusi qabiliyyət və istedadların (idman, musiqi və s.) müəyyən edilməsi üçün ayrıca imtahanlar tələb edən nüanslar var, lakin bu da, ayrıca məsələdir.

İkinci konsepsiya – konkret ixtisas üzrə keçid balı – müəyyən bir ixtisas üzrə plan yerlərinin sayından, bu ixtisası seçmiş abituriyentlərin sayından və onların topladığı ballardan asılı olan dəyişəndir. Bu ixtisasa daxil olmaq üçün abituriyentin o qədər balı olmalıdır ki, bu ixtisası seçənlərin balların azalma ardıcıllığı ilə düzüldüyü siyahıda o, ən azı N-ci yerdə idi, burada N bu ixtisas üzrə yerlərin sayıdır. Yəni bu problemdə bu kifayət qədər şərtdir. Təbii ki, hər bir abituriyent 15-ə qədər ixtisas seçib müsabiqədə iştirak edə bilər ki, birinci yerdə yazdığı ixtisasdan başlayaraq, sonra ikinci və s. Hər il bunu izah edirik, lakin hər il yenidən eyni fikirlər səslənir: “Keçid ballarını endirin!.

 

Gəlin görək bu il işlər necə gedir. Plan yerləri əvvəlki illə müqayisədə təxminən 4000 yer artıb. Pulsuz əsaslarla (dövlət sifarişi ilə) yerlərin sayı da artıb. Amma müraciət edənlərin sayı da artıb (2022 - 92036, 2023 - 104249). Və onlar qruplar arasında qeyri-bərabər paylanır. Hər qrup üzrə müsabiqəyə buraxılmış abituriyentlərin sayı məlum olanda və onların ballarının paylanması cədvəlləri çap edildikdən sonra müsabiqənin yekun mənzərəsi bəlli olacaq. Ona görə də bu gün konkret olaraq hansısa ixtisas üzrə öncədən dəqiq proqnozlar vermək doğru deyil. Amma ümumi tendensiyalar var ki, biz onları 29 ildən artıqdır ki, müşahidə edirik, müsabiqənin nəticələrinə əsasən statistik təhlillər aparırıq. Abituriyentlər arasında ixtisas seçimində tendensiyaların necə dəyişdiyini görürük, bəzi nəticələrin yaxşılaşması və ya pisləşməsindən asılı olaraq proqnozlar veririk. Həqiqətən yüksək rəqabətli ballar bütün qruplar üzrə yalnız pulsuz təhsil alan ixtisaslar üzrə (kənd təsərrüfatı istisna olmaqla) formalaşır. Ödənişli yerlərdə rəqabət isə xeyli aşağıdır. Son 5-6 ildə texniki ixtisaslar, xüsusən də İT sahəsində çox yüksək rəqabət formalaşıb.

 

Çox vaxt ixtisas seçimi zamanı abituriyentlərin real imkanları (onların biliyi və topladığı ballar), valideynlərin övladı və onun gələcək fəaliyyəti ilə bağlı arzu və xəyalları, dövlət planının əsaslandığı əmək bazarının real ehtiyacları ilə toqquşur. Prosesdə iştirak edənlərin sayı yüz minlərlə insandırsa, bu amilləri necə uyğunlaşdırmaq olar? Məhz bu problemə görə bizdə hər il müəyyən sayda yer boş qalır. Əsasən bunlar regional universitetlərdə ödənişli yerlər və Bakıda özəl ali məktəblərdəki yerlərdir.

 

Bölgələrdən gənclərin Bakıya can atması, Bakıda yaşayanların isə bölgələrdə təhsil almaq istəməməsi daha çox problemdir. Özəl universitetlərdə boş yerlərə gəlincə, təəssüf ki, onların heç də hamısı keyfiyyətli təhsilə zəmanət vermir, ona görə də abituriyentlər xaricdə təhsil almaq üçün müəyyən xərcləri gözə alaraq təhsil almağa üstünlük verirlər.

 

-Mərkəz hər il abituriyentlərin bilik səviyyəsini təhlil edir və bu mövzuda çox faydalı hesabatlar dərc edir - bu, çox məsulliyətli işdir, etiraf etməliyəm. Hesabatlarınız milli təhsil sisteminin təhlilinə necə kömək edir?

 

- Biz təkcə ali məktəblərə, kolleclərə, dövlət qulluğuna və s. daxil olanların siyahılarını tərtib etmirik. Dövlət İmtahan Mərkəzi hər il ölkə üzrə geniş miqyasda bilik və səriştələri ölçür. Qarşımıza qoyulan vəzifəni mən təkcə təşkilati deyil, həm də elmi vəzifə kimi qəbul edirəm. Hər il biz bilik və bacarıqların kütləvi ölçülməsinin həyata keçirir daha çox sahələri əhatə edərək, simulyasiya modelləri yarada və müxtəlif qərar vermə strategiyalarının nəticələrini müqayisələrin nəticələrini nəzərə alaraq, gələcəyə dair proqnozlar verə bilərik. İllik imtahanlar elmi ölçmələrin nəticəsidir.

 

Hansı problemlərin yarandığını və onların necə həll oluna biləcəyini anlamaq üçün bu araşdırmaları və statistik təhlilləri davamlı etmişik və edirik. Təbii ki, biz bütün bu illər ərzində araşdırmaların nəticələrinə əsasən, ilk növbədə, Təhsil Nazirliyinə, digər dövlət qurumlarına, millət vəkillərinə öz tövsiyələrimizi verdik, metodiki vəsaitlər nəşr etdirdik, nələrə  daha çox diqqət yetirməli olduğumuzu araşdırdıq.

 

Bütün imtahanların gender aspektini, ayrı-ayrı rayonların, məktəblərin nəticələrini tətqiq etdik, dərsliklərin keyfiyyəti ilə bağlı problemləri araşdırdıq və bu yöndə tövsiyələr verdik, məktəb müəllimləri ilə metodik seminarlar keçirdik, müxtəlif bilik sahələri üzrə ekspert icması formalaşdırdıq, maarifləndirici seminarlar və vebinarlar təşkil etdik.

 

Biz bu illər ərzində biliyin qiymətləndirilməsi sahəsində demək olar ki, bütün Avropa və dünya konfranslarında iştirak etmişik, 2007 və 2019-cu illərdə Bakıda beynəlxalq konfransları keçirmişik. Biz həmişə müxtəlif ölkələrin mütəxəssisləri ilə təcrübə mübadiləsi aparmışıq, özümüz müxtəlif ölkələrdən olan mütəxəssislərə məsləhətlər vermişik.

İndi ölkədə özünü təhsil sahəsində mütəxəssis elan edən, hamıya - şagird valideynlərinə, müəllimlərə, dövlət qurumlarına məsləhət verənlər az deyil. Bu insanlar kimdir? Hansı tədqiqatlar aparılıb, nəticələr harada dərc olunub, hansı beynəlxalq konfranslarda onların tövsiyələri dinlənilib, müzakirə olunub? Təəssüf ki, bu, qaranlığa bürünmüş bir sirrdir. Amma çox istərdim ki, heç olmasa 1994-cü ildən 2022-ci ilə qədər internetdə sərbəst mövcud olan hesabatlarımızı oxusunlar. Yeganə ümidverici odur ki, Təhsil Nazirliyinin yeni komandası 2013-cü ildən bizim bütün araşdırmalarımızı ətraflı öyrənir və bəlkə də tövsiyələrimiz nəzərə alınır.

 

-  Bu günümüzdə Azərbaycanda hansı ixtisaslara tələbat var? Əmək bazarının tələbidir, yoxsa gənc nəsil tərəfindən prestijli hesab edilənlərdir? Bunlar fərqli şeylərdir.

 

Əmək bazarı çox ağırdır. Diplom bilik və bacarıqların göstəricisi deyil. İşəgötürənlər bunu başa düşürlər. Bütün sahələrdə müasir səviyyəli səriştəyə və biliyə malik mütəxəssislər qəbul olunur və onlar üçün iş yerləri var. Hətta onlar inkişaf etmiş ölkələrdə belə iş yerlərini seçməkdə  və orada işləməkdə sərbəstdirlər.

1994-cü ildən başlayaraq əmək bazarında meyillər ölkənin iqtisadi inkişafına uyğun olaraq dəyişmişdir. Əvvəllər neft sektorunda kəskin mütəxəssis çatışmazlığı var idi, xaricdən gələnlərlə təmin olunurdusa, indi onları ali məktəblərimizin məzunları əvəzləyib. Və universitetlərimizin məzunları xaricə işləməyə dəvət olunmağa başlanıldı. Sonra bank sektorunun inkişafı və tikinti sektorunun başlaması ilə bu sahələr üzrə də mütəxəssislər tələb olundu. İT texnologiyalarının inkişafı həmin sahə üzrə mütəxəssislərə tələbatı çoxaltdı. Lakin bütün dövrlərdə ixtisaslı hüquqşünasların, menecerlərin və HR mütəxəssislərinin kəskin çatışmazlığı var idi. Amma bir daha deyirəm, söhbət hər bir ixtisas üzrə müasir tələblərə cavab verən səriştəli insanlardan gedir. İndi, dördüncü sənaye inqilabı ərəfəsində, süni intellektin tətbiqi ilə bağlı mütəxəssislərə də tələblər artır. Gənclər buna hazır olmalıdırlar ki, iş həyatı ərzində şərti olaraq 20 yaşdan 60 yaşa qədər bilik və əməyinin tətbiqi sferasını ən azı beş dəfə dəyişməli olacaqlar. Ona görə də biz dəyişikliklərə hazır olmalıyıq, yeni texnologiyaların inkişafına açıq olmalıyıq, öyrənməyi və daha hazırlıqlı olmağı bacarmalıyıq. Abituriyentlərin seçiminə gəlincə, isə hesabatımızda - “Abituriyent” jurnalının hər il 12-ci sayında ixtisasların qrupları, sektorlar üzrə siyahısı verilir ki, abituriyentlərin maksimum sayı ilk növbədə öz ərizələri nəticəsində bəlli olur. 2022-ci il üçün siyahı:

Azərbaycan sektoru (dövlət sifarişi ilə yerlər):

 

1-ci qrup - Riyaziyyat müəllimi (BDU)

 

2-ci qrup - Maliyyə (ADİU)

 

3-cü qrup - Xarici dil müəllimi (ingilis dili, ADU)

 

4-cü qrup - Tibb (ATU)

 

5-ci qrup - Dizayn (ADİU)

 

Rusiya sektoru (dövlət sifarişi ilə yerlər):

 

1-ci qrup - İnformasiya texnologiyaları (ADİU)

 

2-ci qrup - Maliyyə (ADİU)

 

3-cü qrup - Xarici dil müəllimi (ingilis dili, ADU)

 

4-cü qrup - Tibb (ATU)

 

5-ci qrup - Dizayn (ADİU)

 

Təhsil sistemində islahatların aparılmasının zəruriliyindən gəlin danışaq. Müəllim heyətinin formalaşması ilə bağlı işlər nə vəziyyətdədir?

 

- Artıq Sovet İttifaqının son illərində uğursuzluqların ard arda yaşanması müstəqilliyin ilk illərində təhsilin səviyyəsində özünü göstərdi. Təbii ki, əlifbanı dəyişməyimizin də bu prosesə öz təsiri oldu, ilk milli dərsliklər latın əlifbası ilə çıxdı, uşaqların, müəllimlərin əlavə tədris materialları yox idi. Valideynlər də latın əlifbasına keçməli oldular – bütün bunlar, ciddi sınaqlar dövrü idi.

 

Bilirsiniz, bir istedadlı aktyor, rejissor, müğənni, yazıçı, şair yetər ki, cəmiyyət onların vasitəsilə özünü ifadə etsin. Həkim və müəllim təkcə savadlı deyil, həm də istedad və peşəkarlıq tələb edən kütləvi peşələrdir və bunlar yer üzündəki insanların ümumi sayının 10% -dən çox deyil. Və bu istedadlı müəllim öz auditoriyası ilə işləyəcək, və həmin auditoriyadakı 30-40 uşaqla davamlı ünsiyyətdə olacaq. Təbii ki, indi müəllimlərin imkanları  daha çox genişlənib: bloqlar, kanallar vasitəsilə daha geniş auditoriyalar əlçatandır. Ancaq yenə də hər bir tələbənin şəxsi ünsiyyətə ehtiyacı var, ona görə də istedadlı müəllimlərin çatışmazlığı hər bir cəmiyyətdə həmişə hiss olunacaq. Biz uşaqlarımızı müəllimə etibar edirik, bəzən o, valideynlərdən çox onlarla ünsiyyət qurur. Amma valideynlər özlərini bu prosesdən çox kənarda qoymamalıdırlar.

 

İndi Allaha şükürlər olsun ki, istər cəmiyyətdə, istərsə də öz seçimini edən gənclər arasında müəllim ixtisasına münasibətin dəyişməsinin şahidi oluruq. Bu, 2013-cü ildən, qəbul imtahanında 500 və daha çox bal toplamış, ixtisas seçimi zamanı ilk növbədə onu göstərən pedaqoji ixtisasa daxil olanlar üçün təqaüdlərin tətbiqinə başlanılıb. Maaşlar artıb, rəqabət mühiti yaranıb. Şəxsiyyəti formalaşdıran əsas şəxsiyyət kimi gənc nəslin həyatında müəllimin rolu haqqında ictimai rəy müsbət istiqamətdə xeyli dəyişmişdir. Eyni zamanda, pullu təhsil xidmətləri bazarı yarandı ki, bu da müəllimlərin maddi vəziyyətini qismən həll etdi və valideynlərə pullarını övladlarının keyfiyyətli təhsil almasına investisiya etməyə imkan verdi. Təbii ki, repetitorluqdan, onun müsbət və mənfi cəhətlərindən uzun uzadı danışmaq olar, lakin əlavə gəlir əldə etmək imkanının müəllimlərin öz üzərində işləməsinə, təkmilləşməsinə stimul verməsi təbii ki, müsbət amildir. Şəxsi vaxtını övladlarının təhsil almasına kömək etmək istəyən valideynlər üçün indi çoxlu texnoloji imkanlar və tədris materialları var. 20 il əvvəlki kimi deyil!

 

Məktəblərdə, universitetlərdə işləyənlərin hamısını peşəkarlarla bir anda əvəz etmək mümkün deyil. Amma müasir sertifikatlaşdırma sistemi bu prosesi asanlaşdıracaq. Təbii ki, ali məktəblərdə müasir kurikulumların tətbiqi, gələcək müəllimlərin tədrisi ilə bağlı məzmun və yanaşmaların dəyişdirilməsi çox vacibdir. Hələlik proses bu istiqamətdə gedir. Hər halda pedaqoji universitetin məzununun müəllim işə qəbul imtahanından keçmək üçün hazırlıq kurslarına getməsi cəfəngiyyatdır.