İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatında Azərbaycanın yeri və rolu: Mövcud Vəziyyət , Gözləntilər və Yeni İqtisadi Perspektivlər

Azərbaycanda İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (ECO) 17-ci Zirvə görüşü keçirilir. (ECO) 17-ci Zirvə görüşünün Azərbaycanda keçirilməsi ölkəmizin həm dünyada həm də  qurum çərçivəsində artan rolunun  bir daha təsdiqidir. “Davamlı və İqlimə Dayanıqlı Gələcək üçün İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının Yeni Baxışı” mövzusuda keçiriləcək  (ECO) 17-ci  Zirvə toplantısında əsas olaraq iqlim dəyişikliyi, ticarət, nəqliyyat şəbəkələri və Təşkilatda islahat kimi məsələlər üzrə üzv ölkələr arasında əməkdaşlıqla bağlı fikir mübadiləsi aparılacaq. 23 saatdan az müddətdə həyata keçirilən lokal xarakterli antiterror əməliyyatı ilə erməni işğalçılarından təmizlənən tarixi şəhərimiz Xankəndidə  ilk belə böyük beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi edəcəkdir. Bu (ECO) 17-ci  Zirvəsinin  Azərbaycan üçün önəmini daha da artırır. Beynəlxalq təşkilatlar bu gün beynəlxalq əməkdaşlıq səylərinin əvəzsiz elementlərinə çevrilib.Beynəlxalq təşkilatlar geniş mənada beynəlxalq səviyyədə fəaliyyət göstərən, kommersiya məqsədi daşımayan, birdən çox dövlətə aid olan, lakin dövlət xüsusiyyətlərinə malik olmayan hər hansı mütəşəkkil əməkdaşlıq kimi müəyyən edilir. Üzv ölkələr: Türkiyə, İran, Pakistan (təsisçi üzvlər) və Əfqanıstan, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan.

Təşkilatın məqsədi: Üzv ölkələrin inkişafına töhfə vermək, İƏT regionu daxilində ticarət maneələrini aradan qaldırmaq və regiondaxili ticarəti inkişaf etdirmək və İƏT regionunun qlobal bazarlarla inteqrasiyasını təşviq etmək, üzv ölkələr arasında mədəni və tarixi əlaqələri gücləndirmək. Təşkilatın əsas məqsədləri üzv ölkələr arasında iqtisadi azadlığın təmin edilməsi, davamlı inkişaf planlarının yaradılması, regiondaxili ticarət həcminin artırılması və ticarətə maneələrin aradan qaldırılması, dünya ticarətində regionun payının artırılmasıdır.
Təşkilatın tarixi: İƏT 1964-cü ildə Türkiyə, İran və Pakistan tərəfindən regional iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədilə yaradılmış İnkişaf Naminə Regional Əməkdaşlıq Təşkilatının hüquqi əsasları əsasında 1985-ci ildə yaradılmışdır. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistanın və Əfqanıstanın iştirakı ilə Təşkilat 1992-ci ildə ümumi sahəsi 8 milyon km2 olan təxminən 500 milyonluq əhaliyə müraciət edərək iqtisadi yönümlü regional platformaya çevrildi. İƏT-in yeddi departamenti var: 1) Ticarət və İnvestisiya; 2) Nəqliyyat və Telekommunikasiya; 3) Enerji, Minerallar və Ətraf Mühit; 4) Kənd Təsərrüfatı, Sənaye və Turizm; 5) İnsan Resursları və Davamlı İnkişaf; 6) Layihə və İqtisadi Tədqiqatlar və Statistika; 7) Beynəlxalq Münasibətlər. İƏT-in fəaliyyətləri nəqliyyat, enerji, mədəni əlaqələr, ətraf mühit və təhlükəsizlik, o cümlədən narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizə və üzvlər arasında iqtisadi əlaqələr kimi məsələləri əhatə edir. Uzunmüddətli perspektivdə təşkilat tarif və qaydaların uyğunlaşdırılmasına, zəruri infrastruktur və nəqliyyat marşrutlarının tikintisinə dəstək verməklə vahid bazar iqtisadiyyatının yaradılmasına maneələri azaltmağı qarşısına məqsəd qoyub. Bu kontekstdə 2003-cü ildə imzalanmış və 2008-ci ildə qüvvəyə minmiş İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Ticarət Sazişi (ECOTA) böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO – Economic Cooperation Organization) regional iqtisadi əməkdaşlığı təşviq etmək məqsədi ilə yaradılmış beynəlxalq təşkilatdır. Təşkilat 1985-ci ildə İran, Pakistan və Türkiyə tərəfindən əsası qoyulan regional əməkdaşlıq modelinin davamı olaraq təsis edilmişdir. Onun əsası 1964-cü ildə yaradılmış Regional İnkişaf üçün Əməkdaşlıq (RCD – Regional Cooperation for Development) təşkilatına dayanır. 1985-ci ildə RCD-nin bazasında EKO formalaşaraq daha geniş bir quruma çevrilmiş və zamanla üzv dövlətlərin sayı artmışdır.

ECO-nun əsas məqsədi üzv ölkələr arasında iqtisadi, texniki və mədəni əməkdaşlığı gücləndirmək, regional inteqrasiyanı dərinləşdirmək və dayanıqlı inkişafı təşviq etməkdir. Təşkilatın fəaliyyət sahələri genişdir – bunlara ticarət, nəqliyyat, enerji, kənd təsərrüfatı, ətraf mühitin mühafizəsi, elmi və texniki əməkdaşlıq, turizm və təhsil sahələri daxildir.
Regional və beynəlxalq miqyasda ECO-nun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, təşkilat Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində yerləşən geniş bir coğrafi ərazini əhatə edir. Üzv dövlətlər – Azərbaycan, Əfqanıstan, İran, Pakistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Türkiyə və Özbəkistan – böyük enerji resurslarına, strateji nəqliyyat marşrutlarına və geniş iqtisadi potensiala malikdirlər. Bu baxımdan EKO həm regional sabitliyin, həm də davamlı iqtisadi inkişafın təşviqində mühüm rol oynayır.

Azərbaycan Respublikası ECO-ya 1992-ci ildə, müstəqillik qazandıqdan qısa müddət sonra üzv olmuşdur. Azərbaycanın bu təşkilata qoşulması onun xarici iqtisadi siyasətində regional əməkdaşlığa və inteqrasiyaya verdiyi əhəmiyyətin göstəricisi idi. Yeni müstəqil dövlət olaraq Azərbaycan həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunmağa və yeni əməkdaşlıq formatları qurmağa ehtiyac duyurdu. ECO bu baxımdan Azərbaycan üçün əlverişli platforma idi.  Təşkilata üzvlük Azərbaycanın Orta Asiya və Yaxın Şərq bölgələri ilə iqtisadi əlaqələrini gücləndirməyə, ticarət və investisiya cəlbini artırmağa, nəqliyyat və enerji layihələrində strateji tərəfdaşlıq imkanları əldə etməyə şərait yaratdı. Həmçinin, ECO-ya üzvlük Azərbaycanın tranzit ölkə kimi mövqeyini möhkəmləndirmək və beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə çıxışını genişləndirmək baxımından da vacib idi.  Azərbaycan üçün ECO-nun imkanları təkcə iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır, həm də regional sabitliyin təmin olunmasında, enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində və humanitar əməkdaşlığın genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu səbəbdən Azərbaycanın ECO-da fəallığı həm milli maraqlara, həm də regional inkişaf hədəflərinə xidmət edən bir yanaşma kimi qiymətləndirilə bilər.  Təşkilata üzvlük Azərbaycanın Orta Asiya və Yaxın Şərq bölgələri ilə iqtisadi əlaqələrini gücləndirməyə, ticarət və investisiya cəlbini artırmağa, nəqliyyat və enerji layihələrində strateji tərəfdaşlıq imkanları əldə etməyə şərait yaratdı. Həmçinin, ECO-ya üzvlük Azərbaycanın tranzit ölkə kimi mövqeyini möhkəmləndirmək və beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə çıxışını genişləndirmək baxımından da vacib idi. Azərbaycan üçün EKO-nun imkanları təkcə iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır, həm də regional sabitliyin təmin olunmasında, enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində və humanitar əməkdaşlığın genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu səbəbdən Azərbaycanın ECO-da fəallığı həm milli maraqlara, həm də regional inkişaf hədəflərinə xidmət edən bir yanaşma kimi qiymətləndirilə bilər. Regional və beynəlxalq miqyasda ECO-nun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, təşkilat Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində yerləşən geniş bir coğrafi ərazini əhatə edir. Üzv dövlətlər – Azərbaycan, Əfqanıstan, İran, Pakistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Türkiyə və Özbəkistan – böyük enerji resurslarına, strateji nəqliyyat marşrutlarına və geniş iqtisadi potensiala malikdirlər. Bu baxımdan ECO həm regional sabitliyin, həm də davamlı iqtisadi inkişafın təşviqində mühüm rol oynayır.  Azərbaycan Respublikası ECO-ya 1992-ci ildə, müstəqillik qazandıqdan qısa müddət sonra üzv olmuşdur. Azərbaycanın bu təşkilata qoşulması onun xarici iqtisadi siyasətində regional əməkdaşlığa və inteqrasiyaya verdiyi əhəmiyyətin göstəricisi idi. Yeni müstəqil dövlət olaraq Azərbaycan həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunmağa və yeni əməkdaşlıq formatları qurmağa ehtiyac duyurdu. EKO bu baxımdan Azərbaycan üçün əlverişli platforma idi.Təşkilata üzvlük Azərbaycanın Orta Asiya və Yaxın Şərq bölgələri ilə iqtisadi əlaqələrini gücləndirməyə, ticarət və investisiya cəlbini artırmağa, nəqliyyat və enerji layihələrində strateji tərəfdaşlıq imkanları əldə etməyə şərait yaratdı. Həmçinin, ECO-ya üzvlük Azərbaycanın tranzit ölkə kimi mövqeyini möhkəmləndirmək və beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə çıxışını genişləndirmək baxımından da vacib idi. Azərbaycan üçün ECO-nun imkanları təkcə iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır, həm də regional sabitliyin təmin olunmasında, enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində və humanitar əməkdaşlığın genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu səbəbdən Azərbaycanın ECO-da fəallığı həm milli maraqlara, həm də regional inkişaf hədəflərinə xidmət edən bir yanaşma kimi qiymətləndirilə bilər.

Təşkilatın strukturu və əsas institutları
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) çoxpilləli və funksional struktura malikdir. Təşkilatın idarəetmə mexanizmi onun fəaliyyətlərinin koordinasiyası, qərarların qəbul olunması və strateji istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

ECO-nun ən ali orqanı Dövlət və Hökumət Başçılarının Sammitidir. Bu qurum bir neçə ildən bir toplanır və təşkilatın ümumi inkişaf istiqamətləri, strateji qərarları burada qəbul edilir. Onun ardınca təşkilatın icraedici səviyyəsində ikinci mühüm orqan – Nazirlər Şurası – fəaliyyət göstərir. Bu şura əsasən xarici işlər nazirlərinin səviyyəsində təşkil olunur və təşkilatın gündəlik idarəçiliyinə, layihə və proqramların təsdiqinə cavabdehdir. Nazirlər Şurası ildə bir dəfə toplanır və təşkilatın siyasətini müəyyənləşdirir.

Nazirlər Şurasının tapşırıqlarını həyata keçirən və gündəlik fəaliyyətləri əlaqələndirən icra mexanizmi Daimi Nümayəndələr Şurasıdır. Bu orqan EKO-ya üzv ölkələrin daimi nümayəndələrindən ibarət olur və əsas qərarların icrasını izləyir. Şura adətən ayda bir dəfə toplanır və icra proseslərinə nəzarət edir.
ECO Katibliyi isə təşkilatın inzibati və texniki aparatı rolunu oynayır. Katiblik İranın paytaxtı Tehranda yerləşir və baş katibin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərir. Katiblik üzv ölkələr arasında informasiya axınını təmin edir, proqramların həyata keçirilməsini əlaqələndirir və təşkilatın bütün inzibati işlərini icra edir.

Bundan əlavə, ECO-nun fəaliyyətini dəstəkləyən müxtəlif ixtisaslaşmış regional qurumlar da mövcuddur. Məsələn, ECO Ticarət və İnkişaf Bankı (ETDB), ECO Elm Fondu, ECO Təhsil İnstitutu, ECO Mədəniyyət İnstitutu və s. kimi qurumlar təşkilatın müxtəlif sahələrdə effektiv fəaliyyət göstərməsinə imkan yaradır.

 Əsas əməkdaşlıq istiqamətləri

ECO-nun fəaliyyət dairəsi kifayət qədər genişdir və təşkilat üzv dövlətlər arasında iqtisadi və sosial əlaqələrin müxtəlif istiqamətlərdə dərinləşdirilməsinə çalışır. Əsas əməkdaşlıq istiqamətləri aşağıdakılardır:

Ticarət və investisiya

EKO-nun prioritet istiqamətlərindən biri regional ticarətin asanlaşdırılması və investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasıdır. Təşkilat üzv dövlətlər arasında gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi, sərhəd-keçid rejimlərinin liberallaşdırılması və ticarət baryerlərinin aradan qaldırılması məqsədilə müxtəlif təşəbbüslər irəli sürür. Bu kontekstdə “ECO Trade Agreement” (ECOTA) kimi sazişlər imzalanmışdır ki, bu da azad ticarət zonasının yaradılmasına zəmin yaradır. Eyni zamanda, ECO-nun İnvestisiyaların Qorunması və Təşviqi Sazişi (APPI) də regional sərmayə axınını artırmaq üçün vacib mexanizmdir.

Enerji və nəqliyyat

Enerji ehtiyatlarına zəngin olan üzv ölkələr üçün enerji sahəsində əməkdaşlıq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Neft və təbii qaz resurslarının nəqli, enerji təhlükəsizliyi, enerji infrastrukturunun inteqrasiyası və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı kimi mövzular ECO gündəmində ön plandadır.
Nəqliyyat sahəsində təşkilat regionun coğrafi üstünlüklərindən faydalanaraq, Asiya ilə Avropanı birləşdirən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılmasına və möhkəmləndirilməsinə çalışır. Buraya Şimal-Cənub, TRASEKA və Orta Dəhliz kimi layihələr daxildir. Təşkilat üzv ölkələr arasında yol, dəmir yolu və dəniz nəqliyyatının modernləşdirilməsi və inteqrasiyasına dəstək verir.

Kənd təsərrüfatı və ətraf mühit

EKO kənd təsərrüfatı sektorunun dayanıqlı inkişafına xüsusi diqqət yetirir. Təşkilat ərzaq təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatında texnologiyaların tətbiqi və üzv ölkələr arasında təcrübə mübadiləsi kimi sahələrdə əməkdaşlığı təşviq edir. Eyni zamanda, ətraf mühitin mühafizəsi, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə, su ehtiyatlarının idarə olunması və ekoloji layihələrin icrası da EKO-nun fəaliyyət istiqamətlərində mühüm yer tutur.

Təhsil və elm

İnsan kapitalının inkişafı üçün təhsil və elmi əməkdaşlıq vacib sayılır. EKO bu istiqamətdə müxtəlif təqaüd proqramları, tələbə və müəllim mübadiləsi, birgə elmi tədqiqat layihələri və təlim proqramları həyata keçirir. Təşkilat çərçivəsində fəaliyyət göstərən ECO Təhsil İnstitutu və ECO Elm Fondu bu sahədə institutlaşmış əməkdaşlığın formalaşmasına imkan verir. Bundan əlavə, üzv dövlətlərin ali təhsil müəssisələri arasında əlaqələrin qurulması da davamlı şəkildə təşviq olunur.
Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına (ECO) üzv olaraq qoşulmuşdur. Bu addım ölkənin müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra regional əməkdaşlıq platformalarında fəal iştirak etməyə və yeni iqtisadi-siyasi tərəfdaşlıqlar qurmağa yönəlmiş strategiyasının bir hissəsi idi. O vaxtdan etibarən Azərbaycan ECO daxilində müxtəlif istiqamətlərdə fəallıq nümayiş etdirərək təşkilatın gündəliyinə mühüm töhfələr vermişdir.

Azərbaycanın təşkilata daxil olmasından sonrakı fəaliyyəti

Qlobal və regional iqtisadi forumlarda iştirak

Azərbaycan ECO çərçivəsində keçirilən bütün sammitlərdə və yüksək səviyyəli tədbirlərdə daimi iştirak etmişdir. Dövlət və Hökumət Başçılarının Sammitləri, Xarici İşlər Nazirləri Şuraları və digər yüksək səviyyəli görüşlər Azərbaycanın regional mövqeyini gücləndirmək və öz milli maraqlarını qorumaq üçün mühüm platformalara çevrilmişdir.
Eyni zamanda, Azərbaycan nümayəndələri təşkilatın texniki və tematik forumlarında, iqtisadi-ticari yığıncaqlarda, nəqliyyat, energetika və ekologiya üzrə regional konfranslarda mütəmadi olaraq iştirak edirlər. Bu iştiraklar həm regional inteqrasiyanın gücləndirilməsinə, həm də Azərbaycanın beynəlxalq imicinin möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Təşkilat çərçivəsində qəbul edilən sənədlərə qoşulma

Azərbaycan EKO daxilində qəbul edilmiş bir sıra mühüm sənədlərə və razılaşmalara qoşulmuşdur. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• ECO Trade Agreement (ECOTA) – region daxilində azad ticarət zonası yaradılmasına yönəlmiş sənəddir və Azərbaycan onun müddəalarının həyata keçirilməsi üçün lazımi hüquqi baza yaratmışdır.
• Transit Nəqliyyat Çərçivə Sazişi (TTFA) – üzv ölkələr arasında nəqliyyatın maneəsiz təşkili və tranzit rejimlərinin sadələşdirilməsini nəzərdə tutur.
• İnvestisiyaların Təşviqi və Qorunması Sazişi (APPI) – qarşılıqlı sərmayə qoyuluşunun təşviqi və qorunması məqsədini daşıyır.

Azərbaycan bu sənədlərə qoşulmaqla təşkilatın regional iqtisadi məkan kimi formalaşmasına dəstək vermişdir.

Təklif etdiyi təşəbbüslər və layihələr-Nəqliyyat dəhlizləri (TRASEKA, Şimal-Cənub)

Azərbaycan öz coğrafi mövqeyinə əsaslanaraq EKO-nun nəqliyyat siyasətində mühüm rol oynayır. Bu sahədə ölkənin təşəbbüs göstərdiyi və fəal iştirak etdiyi layihələrdən ən vacibləri TRASEKA və Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləridir.

• TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi): Bu təşəbbüs Mərkəzi Asiyanı və Cənubi Qafqazı Avropa ilə birləşdirən mühüm nəqliyyat arteriyasıdır. Azərbaycan bu layihədə əsas tranzit ölkə olaraq çıxış edir və Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu kimi infrastrukturlar layihənin dayanıqlığını təmin edir.
• Şimal-Cənub Dəhlizi: İran, Rusiya, Hindistan və Azərbaycan arasında yük daşımalarını sürətləndirməyə yönəlmiş bu layihədə Azərbaycan mühüm halqa rolunu oynayır. Astara dəmir yolu bağlantıları və sərhəd infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi bu dəhlizin inkişafına yönəlmiş mühüm addımlardandır.

Bu layihələr yalnız ECO daxilində deyil, həm də daha geniş Avrasiya məkanında Azərbaycanın strateji nəqliyyat qovşağı rolunu möhkəmləndirir.

Enerji layihələrində (neft, qaz) rolu

Azərbaycanın enerji resursları və enerji siyasəti ECO regionunun enerji təhlükəsizliyinə birbaşa təsir göstərir. Xüsusilə aşağıdakı layihələr bu çərçivədə diqqətəlayiqdir:

• Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri – Xəzər dənizi neftinin Aralıq dənizinə çıxışını təmin edən strateji kəmərdir və regionda enerji ixracı modellərinə yeni nəfəs gətirmişdir.
• Cənub Qaz Dəhlizi – Azərbaycan qazını Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Avropaya daşıyan layihədir. Bu dəhliz EKO-nun enerji inteqrasiyası və enerji təhlükəsizliyi hədəfləri ilə üst-üstə düşür.
• Transxəzər qaz layihəsi və digər planlaşdırılan interkonnektorlar da Azərbaycanın təşəbbüskar olduğu enerji əməkdaşlığına dair təşəbbüslər sırasındadır.

Azərbaycan bu layihələr vasitəsilə enerji ixracçısı və tranzit ölkə kimi EKO-da lider mövqeyə yüksəlmişdir.

EKO-da Azərbaycanın diplomatik mövqeyi və fəallığı

Azərbaycan EKO daxilində balanslaşdırılmış və fəal diplomatik siyasət yeridir. Təşkilatın gündəliyində iqtisadiyyatla yanaşı, mədəniyyət, təhsil və ətraf mühit sahələrində də fəal iştirak edir. 2021-ci ildə EKO-ya Azərbaycanın sədrliyi dövründə regional əməkdaşlıq daha da intensivləşmiş, təşkilatın institusional potensialının gücləndirilməsi üçün mühüm qərarlar qəbul olunmuşdur.
Azərbaycan həmçinin EKO-nun tədqiqat institutları və layihə fondları ilə əməkdaşlığı genişləndirmək təşəbbüsləri göstərmişdir. Bakı şəhərində EKO Tədqiqat Mərkəzinin yaradılması təklifi Azərbaycanın bu təşkilat çərçivəsində intellektual və strateji töhfə vermək istədiyini nümayiş etdirir.
Azərbaycanın diplomatik fəallığı təşkilat daxilində yalnız layihə yönümlü deyil, həm də normativ-hüquqi baza və institusional inkişaf baxımından da müşahidə olunur. Azərbaycan həm konsensus əsaslı qərarların qəbulunda iştirak edir, həm də regionun dayanıqlı inkişafı üçün təşəbbüslər irəli sürür.
Azərbaycanın İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına (EKO) üzv olması, ölkənin regional və qlobal iqtisadi inteqrasiyasında mühüm addımlardan biri hesab olunur. Bu təşkilat çərçivəsində həyata keçirilən layihələr, qəbul edilən qərarlar və qurulan institusional əməkdaşlıq formatları Azərbaycan üçün bir sıra konkret iqtisadi, sosial və strateji üstünlüklər yaratmışdır. Aşağıda EKO-nun Azərbaycan üçün əsas faydaları dörd əsas istiqamətdə təqdim olunur:
Regional ticarətin artması və ixrac imkanlarının genişlənməsi
EKO çərçivəsində üzv ölkələr arasında ticarətin təşviqi məqsədilə atılan addımlar Azərbaycanın regional bazarlara çıxışını asanlaşdırmışdır. Azərbaycan ECO-nun yaratdığı hüquqi çərçivələrdən – xüsusilə ECO Ticarət Sazişi (ECOTA) və Transit Nəqliyyat Çərçivə Sazişi (TTFA) kimi razılaşmalardan faydalanaraq, məhsullarını qonşu və region ölkələrinə daha əlverişli şərtlərlə ixrac edə bilir. Bu, ilk növbədə qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün yeni bazarların açılması anlamına gəlir. Ənənəvi məhsullarla yanaşı, aqrar sahədə, qida sənayesində və yüngül sənayedə istehsal olunan məhsullar üçün də EKO məkanı əlverişli ixrac istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.
Bundan başqa, üzv ölkələrlə gömrük və logistika sahəsində əlaqələrin gücləndirilməsi, qarşılıqlı texniki yardım proqramları və təcrübə mübadiləsi Azərbaycan sahibkarları üçün yeni imkanlar yaradır. Bu, həm ticarətin həcmini, həm də keyfiyyətini artırmağa kömək edir.
 Nəqliyyat və tranzit potensialının realizasiyası
Azərbaycanın EKO-ya üzvlüyü nəqliyyat və logistika sahəsində strateji üstünlüklərin gerçəkləşdirilməsinə böyük təkan vermişdir. Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi mövqe – Asiya ilə Avropa arasında körpü funksiyasını yerinə yetirməsi – EKO-nun nəqliyyat strategiyası ilə üst-üstə düşür. Bu baxımdan aşağıdakı məqamlar xüsusilə əhəmiyyətlidir:

• Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, Şimal-Cənub dəhlizi və digər multimodal tranzit marşrutları EKO çərçivəsində Azərbaycanı regional nəqliyyat qovşağına çevirib.
• Təşkilat daxilində Tranzit Nəqliyyat Sazişisayəsində gömrük prosedurlarının asanlaşdırılması və tranzit müddətlərinin qısaldılması Azərbaycan üzərindən yük axınını artırmışdır.
• EKO regionunda logistika xidmətlərinə olan tələbat artdıqca, Azərbaycan da öz nəqliyyat infrastrukturuna sərmayəni artıraraq daha çox regional əməkdaşlıq imkanı qazanır.

Bu sahədə əldə olunan nailiyyətlər yalnız ölkə üçün maliyyə faydaları yaratmır, eyni zamanda Azərbaycanın geosiyasi və iqtisadi çəkisini də artırır.
 İnvestisiya mühitinin yaxşılaşması və xarici sərmayələr
EKO-ya üzvlük Azərbaycanın xarici sərmayədarlar üçün daha əlverişli və etibarlı tərəfdaş kimi tanınmasında mühüm rol oynamışdır. Təşkilat çərçivəsində imzalanmış İnvestisiyaların Qorunması və Təşviqi Sazişi (APPI) və digər hüquqi sənədlər, Azərbaycanı xarici investorlar üçün cəlbedici edən hüquqi mühitin formalaşmasına töhfə vermişdir.
Azərbaycanın nəqliyyat, energetika və sənaye sahəsində təqdim etdiyi layihələr EKO üzvü olan ölkələrdən – xüsusilə İran, Türkiyə, Qazaxıstan və Özbəkistandan – olan investorların marağını cəlb etmişdir. Eyni zamanda, regional maliyyə qurumları, o cümlədən EKO Ticarət və İnkişaf Bankı (ETDB)Azərbaycanın infrastruktur layihələrinə dəstək verməklə investisiya portfelini şaxələndirməyə imkan yaratmışdır.
Bu, həm də yerli sahibkarlığın inkişafı və iqtisadiyyatın diversifikasiyası baxımından müsbət nəticələr doğurur. Əlverişli investisiya şəraiti qeyri-neft sektoruna daha çox kapital axınını təşviq edir və innovativ texnologiyaların tətbiqinə şərait yaradır.
 Təhsil, mədəniyyət və insan kapitalının inkişafı
EKO yalnız iqtisadi təşkilat olmaqla məhdudlaşmır – o, həm də sosial və humanitar əməkdaşlığı təşviq edən regional platformadır. Azərbaycanın bu sahədə əldə etdiyi faydalar aşağıdakı istiqamətlərdə özünü göstərir:

• Təhsil sahəsində əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan tələbələri EKO Təhsil İnstitutunun təqaüd proqramlarından və təlim layihələrindən yararlanırlar. Eyni zamanda, yerli universitetlər EKO üzv ölkələrin təhsil müəssisələri ilə birgə proqramlar və tədqiqat layihələri həyata keçirirlər.
• Mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq vasitəsilə Azərbaycan regionda mədəni irsini tanıtmaq, ortaq tarix və ənənələrə əsaslanan layihələrdə iştirak etmək imkanı qazanır.
• EKO çərçivəsində keçirilən gənclər forumları, qadın təşəbbüsləri və kadr hazırlığı proqramları insan kapitalının inkişafına və sosial inteqrasiyaya xidmət edir.

Bütün bunlar Azərbaycanın uzunmüddətli dayanıqlı inkişaf strategiyasında əsas yeri tutan təhsil və insan resurslarının gücləndirilməsi məqsədinə uyğun gəlir.
ECO regionunun iqtisadi potensialı və strateji coğrafiyası onun üzv ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün çoxşaxəli əməkdaşlıq imkanları yaradır.
Aşağıdakı imkanlar xüsusilə diqqətəlayiqdir:

• Rəqəmsal gömrük və ticarət platformaları:Elektron ticarət sistemlərinin tətbiqi və ECO ölkələri arasında inteqrasiya olunmuş rəqəmsal gömrük sistemlərinin yaradılması regional ticarətin sürətini və şəffaflığını artıra bilər. Azərbaycan bu sahədə qabaqcıl təcrübəsini paylaşa bilər.
• Fintex və rəqəmsal ödəniş sistemləri:Azərbaycan artıq bir sıra innovativ ödəniş texnologiyalarını tətbiq edir və bu təcrübə regionda yayılmaq potensialına malikdir.
• Startap ekosistemi və regional texnoloji əməkdaşlıq: ECO-nun gənc və texnoloji yönümlü əhalisi ilə birlikdə bu sahədə birgə proqramlar həyata keçirilə bilər. Bakı bu proseslərin mərkəzinə çevrilə bilər.

2. Yaşıl enerji və davamlı inkişaf sahələri

İqlim dəyişikliyi və enerji keçidi çağırışları ECO regionunda da aktuallaşır. Azərbaycan COP29-a ev sahibliyi etməklə bu istiqamətdə liderliyə iddialı olduğunu nümayiş etdirib. Aşağıdakı istiqamətlərdə ECO çərçivəsində əməkdaşlıq mümkündür:

• Bərpa olunan enerji layihələri: Azərbaycan günəş və külək enerjisi potensialı ilə seçilir. ECO çərçivəsində bu təcrübəni paylaşmaq və ortaq layihələr yaratmaq mümkündür.
• Transregional yaşıl enerji dəhlizləri:Azərbaycanın təklif etdiyi yaşıl enerji ixrac marşrutları (məsələn, Azərbaycan-Gürcüstan-Romaniya elektrik kabeli layihəsi) EKO-nun energetika gündəliyinə daxil edilə bilər.
• Ətraf mühitin mühafizəsi və davamlı kənd təsərrüfatı: EKO çərçivəsində su resurslarının idarə olunması, torpaq eroziyasına qarşı mübarizə və ekoloji təhsil kimi sahələrdə birgə proqramlar həyata keçirilə bilər. Bu sahələrdə Azərbaycan həm texniki dəstək göstərə, həm də donor və tərəfdaş ölkələrlə birlikdə yeni layihələrə təşəbbüs göstərə bilər.

Bu çağırışlara baxmayaraq, Azərbaycan həm diplomatik çevikliyi, həm də strateji baxışı ilə ECO daxilindəki imkanlardan maksimum faydalanmağa çalışır. Regional sabitliyə və əməkdaşlığa verdiyi töhfə, innovasiya və yaşıl inkişaf sahələrindəki təşəbbüsləri ilə Azərbaycan həm təşkilat daxilində, həm də regionda nüfuzunu artırmaqdadır.

Azərbaycanın EKO-da strateji mövqeyinin yekun qiymətləndirilməsi

Azərbaycanın 1992-ci ildən bəri İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatında (ECO) üzv olaraq fəaliyyəti, ölkənin regionda iqtisadi, nəqliyyat və enerji sahələrində mərkəzi aktora çevrildiyini göstərir. Bu təşkilat çərçivəsində Azərbaycan yalnız iştirakçı deyil, eyni zamanda təşəbbüskar və yönverici tərəf kimi çıxış edir.
Azərbaycanın strateji əhəmiyyəti bir neçə əsas faktora əsaslanır:

• Coğrafi mövqeyi: Azərbaycan həm Avropa ilə Asiya arasında yerləşməsi, həm də Xəzər hövzəsində mühüm tranzit ölkə olması baxımından ECO üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu mövqe regional nəqliyyat dəhlizlərinin və enerji xətlərinin keçidi baxımından onu əvəzolunmaz edir.
• Enerji resursları və infrastrukturu:Azərbaycanın zəngin neft və qaz ehtiyatları, regionun enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynamasını təmin edir. TANAP və TAP kimi transmilli layihələr yalnız Avropaya deyil, ECO regionuna da inteqrasiyanı gücləndirir.
• Aktiv diplomatik siyasəti: Azərbaycan ECO çərçivəsində iqtisadi əməkdaşlıqla yanaşı, siyasi dialoqun, sülh və sabitliyin təşviqi sahəsində də fəal mövqe tutur. Eyni zamanda, Azərbaycanın ev sahibliyi etdiyi regional və beynəlxalq forumlar bu liderliyini gücləndirir.

Bu xüsusiyyətlər Azərbaycanı ECO-nun daxilində etibarlı, sabit və təşəbbüskar tərəfdaş kimi təqdim edir. Təşkilat daxilində hərəkətverici qüvvələrdən biri olmaq, Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Azərbaycan diplomatiyası ECO-nun struktur və fəaliyyət mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsində aktiv rol oynayır. Bu, daha çevik qərar qəbul etmə proseslərinin tətbiqi, maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi və institutlararası əməkdaşlığın gücləndirilməsi ilə mümkündür.Azərbaycanın ECO-da mövqeyinin gücləndirilməsi, yalnız ölkənin iqtisadi və siyasi maraqlarının təmin olunması üçün deyil, həm də bütövlükdə regionun dayanıqlı inkişafı və rifahı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.  Azərbaycanın İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) çərçivəsində apardığı uğurlu xarici siyasət ölkəmizin  həm regional, həm də beynəlxalq iqtisadi beynəlxalq mövqeyinin möhkəmlənməsini təmin etmişdir.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev: Beynəlxalq birlik Azərbaycana böyük hörmətlə, böyük inamla yanaşır və Azərbaycanda gedən demokratik proseslər dünya birliyi, dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin düşünülmüş islahatları və müdrik qərarları ilə  ölkəmizə  yeni nəfəs gətirmişdir, Azərbaycanı dünyanın inkişaf edən  dövlətləri sırasına çıxarmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev   yeni əsrin yeni lideri olaraq Azərbaycanı inamla irəli aparır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin hakimiyyət illəri ölkənin dinamik inkişafı, sürətlə modernləşməsi, dünyada nüfuz və söz sahibinə çevrilmışdır . Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev mötəbər beynəlxalq təşkilatların – BMT-nin, NATO-nun, ATƏT-in  ECO- nun kürsülərində inamlı, cəsarətli, məntiqi çıxışları ilə diqqəti cəlb edir, milli mənafeləri bütün səviyyələrdə qətiyyətlə qoruyur, müstəqil xarici siyasət yürüdür.  Dünyada baş vereən qlobal böhranlardan çıxış yolları axtarışında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin fikrinə, rəyinə hörmətlə yanaşılır.

Murtəza Həsənoğlu,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının   dekanı, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent